फरक कथा -प्रभाकर गौतम

साहित्यलाई अनुभूति र अनुभव प्रकट गर्ने माध्यम मान्ने लेख तुल्सी थापाले लेखनमा पाँच दशक बिताउनै लाग्दा उनको पहिलो कथा संग्रह फरक आकाश सार्वजनिक गरेका छन् । फुटकर रुपमा प्रकाशित भइसकेका केही कथा र केही नयाँ कथा गरी फरक आकाश संग्रहमा ९ ओटा छोटा र २ ओटा लामा कथा समेटिएका छन् । यसअघि कविता र नाटक लेखकका रुपमा परिचित थापालाई फरक आकाशले फरक कथाकारको परिचय दिलाएको छ ।

लेखकको जन्म र कर्मथलो हेटौडा भएकाले यी कथामा मकवानपुर जिल्लाको परिवेश र पात्रले स्वाभाविक रुपमा ठाउँ पाएका छन् । यद्यपि केही कथामा अमुक ठाउँ र अमुक पात्रको सिर्जना गरी लेखकले समय र स्थानलाई कतै गौण त कतै सार्वभौम बनाएका छन् । सडकमा झाडु लाउने, चेपाङ, नेवार, भरिया, कैदी, ट्रक चालक, लेखक, कलाकार आदि फरक फरक पृष्ठभूमिका व्यक्ति उनका कथाका पात्र बनेर आएका छन् । केही कथामा लेखक स्वयं पात्र बनेर आएका छन् । 

व्यक्तिगत र सामाजिक प्रश्नको उठानमा थापाको रुची देखिन्छ । त्यसैले उनका केही कथाहरु प्रश्नबाट शुरु भएका छन् । यस्ता कथामा उनको आदर्शवादी स्वर हाबी भएका छन् । जस्तै, उनको पहिलो कथा एक बोझिल बिहानको पहिलो वाक्य— ‘‘फोहोर भयो भने के गर्ने ?” मान्छेले उत्पादन गर्ने बाहिरी फोहोरको चर्चा गर्दै उनले समाज र राजनीतिमा व्याप्त फोहोरलाई समेत इंगित गरेका छन् । प्रतीकात्मक शैलीमा उनी भन्छन् ‘‘गरिबी झन् ठूलो फोहोर हो ।” प्रश्न जन्माएर उत्तरको खोजीमा भौतारिने थापा उत्तर दिन भने हतारिएका छैनन् । पाठकलाई सोच्नका लागि खुला ठाउँ राख्दै कथाको अन्त्यका लागि बहुविकल्प छोडेर उनी अलप हुन्छन् । अधुरो कथाका अन्त्यहरु, सम्बन्धका विकीरणजस्ता कथाको टुङ्याउनीले यही पुष्टि गर्छ । सम्बन्धका विकीरण कथामा त महिला र पुरुष दुबै पात्रले आलोपालो गरेर कथा बाचेका छन् । एउटै विषय र भोगाइलाई फरक फरक दृष्टिकोणबाट प्रस्तुत गर्नु उनको विशेषता बनेको छ । बहुल सम्भावना र बहुल अर्थ दिने थापाका यी दुबै कथा संरचनाका हिसाबले बिलकुलै फरक छन् । 

अस्वीकृत स्वरुप संग्रहकै उत्कृष्ट कथा हो । एउटा बगर छेउको निर्जीव ढुंगामा प्राण भर्ने यो कथा शैली, भाषा, विचार र मिठास सबै हिसाबले अब्बल छ । यो कथाको परिवेश र विषय विश्वभरका पाठकले तादात्म्य राख्ने खालको छ । बगर छेउमा मूर्तिकार विद्यार्थीहरुका लागि कार्याशाला गर्नु र तिनका सिर्जना मार्पmत विश्वभरका मानव जातिले भोग्दै आएको हिंसा र भय अनि त्यसबाट उन्मुक्तिको खोजीलाई चित्रण गर्नु कथाको सार हो । ढुंगामा मानवीय भावना कुँदेपछि सिर्जित सिर्जनाहरु मार्पmत लेखकले प्राकृतिक शास्वततालाई मानव अतिक्रमणले कसरी कुरुप र निस्सार बनाइरहेको छ, मार्मिक ढंगले देखाएका छन् । 

सँगै छुट्दै गरेका क्षणहरु शीर्षकको कथा उनको अर्को सुन्दर सिर्जना हो । हेटौडाबाट भीमफेदीसम्म जाने क्रममा मपात्रले ट्रक चालकसँग गर्ने सामान्य भलाकुसारीको सन्दर्भमा बुनिएको यो कथा एकै पटक सरल र गहन बनेको छ । यो कथाले कथाको विधागत सीमा मिचेर झन्नै झन्नै निबन्धको संरचना ग्रहण गरेको छ । निबन्धात्मक शैलीले कथाको मिठास भने मारेको छैन । संवादै संवादको सिलसिलामै शुरु भएर सकिने कृतिकै दुई ओटा कथाहरु स्थगित अवतारत्व र शब्द निश्शब्द कोलाजले पनि थापाको तर्क र व्यंग्यको सन्तुलनसहित कथा बुन्ने शैलीलाई उजागर गरेको छ । 

शीर्ष कथा फरक आकाश र उन्मुक्तिको जेल यात्रा कथाले संग्रहको एक तिहाई भाग ओगटेको छ । आदर्श समाजको परिकल्पना गर्ने दुबै कथाका विषय महत्वपूर्ण भए पनि यी कथालाई अनावश्यक रुपमा तन्काइएको छ । प्रस्तुतिका हिसाबले पनि दुबै कथा कमजोर छन् । यद्यपि, फरक आकाशका मुख्य पात्रहरु शिरु प्रधान र विष्टकाजी बीचको संवाद भने रोचक र शक्तिशाली छ । 

थापाका महिला पात्रहरु शसक्त छन् । मातृत्वलाई उनको कथाभित्रका नारी पात्रहरु नैसर्गिक गुण र अधिकारका रुपमा लिन्छन् । यस मानेमा लेखक अग्रगामी लाग्छन् । सतहमा राजनीतिक विषय नदेखिए पनि प्रश्नहरु अभैm रुमल्लिएका छन् शीर्षकको कथामा थापाले हजार वर्ष बुढो रुखलाई राजतन्त्रको विम्बका रुपमा प्रयोग गरेका छन् । मुलक गणतन्त्रमा प्रवेश गरिसकेको अहिलेको अवस्थामा थापाको राजतन्त्रप्रतिको सहानुभूतिलाई पाठकले सहज रुपमा हेर्लान् कि नहेर्लान् भन्ने राजनैतिक प्रश्न तेर्सिन्छ । त्यस्तै, फरक आकाशका तर्कशील विष्टकाजी पनि मकवानपुर जिल्लाकै चर्चित राजनीतिक व्यक्तित्व रुपचन्द विष्टसँग मिल्दा जुल्दा पात्र हुन् भनेर ठम्याउन गाह्रो पर्दैन । संग्रहकै अन्तिम कथा नचिनिएकाहरु बिचका परिचय लेखकको चरम प्रयोगको शिकार भएको कथा हो । लेखक संवादमै रुमल्लिएका छन्, कथा गौण बनेको छ । यस कथामा थापाको कथाकारभन्दा नाटककार व्यक्तित्व हाबी छ ।

कथाको आदि, मध्य र अन्त्यको परम्परागत सूत्रलाई नपछ्याउने थापाको लेखन वास्तवमै फरक छ । उनका कथाहरुको प्रस्तुति प्रयोगवादी र विषय बौद्धिक छन् । कथालाई जीवन भोगाई र बुझाईको सम्मिश्रणका रुपमा अथ्र्याउने थापा फरक आकाश मार्पmत वैचारिक यात्रामा निस्केका कथाकार हुन् । विचार प्रधान भएकैले उनका कथामा चरित्र चित्रण र कथानकता गौण बनेको छ । संवाद र तर्कको वरिपरि कथालाई घुमाउनु उनको विशेषता हो । विचारलाई अघि बढाउने क्रममा मात्र उनलाई पात्र वा कथानकको आवश्यकता परेको भान हुन्छ । त्यसैले उनका हरेकजसो कथामा कथावाचक हाबी भएको पाइन्छ । यसले पात्र र कथाको स्वाभाविक विकासक्रममा बाधा हाल्छ । कथाअनुरुप पात्रको स्वाभाविक विकास गर्नमा लेखक चुकेका छन् । 

धेरैजसो कथाहरु राम्रा हुँदाहुँदै पनि संग्रहमा थुप्रै कमीकमजोरी छन् । सबैभन्दा ठूलो कमजोरी सम्बोधनमा देखिएको छ । एउटै पात्रलाई कतै तँ त कतै तिमी सम्बोधन गरिएको छ । कतै कतै मीठो लागे पनि अत्याधिक रुपमा वाक्य संरचनाका क्रममा गरिएको पद विचलनले भाषिक मीठासमा उल्टो भूमिका खेलेको छ । घुमाउरो र क्लिष्ट शैलीको पुनरावृत्ति देख्दा लाग्छ, लेखक आपूmले सम्प्रेषण गरेका कुरा पाठकले बुझोस् भन्ने बारे सचेत छैनन् । पात्र र घटनाका माध्यमबाट पाठकसँग संवाद गर्नु सट्टा विवरणात्मक चित्रणका कारण उनको लेखनले सहज गति समाउन सकेको छैन । पात्रको मानसिक चित्रण गर्ने क्रममा चरम बौद्धिकताका कारण उनका पात्रहरुले बोल्ने संवाद अस्वाभाविक लाग्छन् ।

छोटा तर प्रतीकात्मक संवाद रची संवादमा दर्शन छिराउनु थापाको विशेषता हो । जटिल संरचना र प्रयोगका कारण थापाका कथा छिचोल्न गाह्रो भए पनि उनको शैलीमा पाठकलाई तान्ने भरपुर क्षमता छ । फरक आकाशका केही कथाले पाठकलाई फरक झट्का हान्छ, हान्छ ।