Thursday, April 7, 2016

साहित्य र संगीत जोड्ने ‘अलग अभियान’ - प्रभाकर गौतम

नेपालमा वि.सं. २०५० को शुरुआतदेखि एफएम रेडियो प्रसारणको अभ्यास शुरु भएको हो । एफएम रेडियोको प्रसारणसँगै स्वाभाविक रुपमा सरकार नियन्त्रित रेडियो नेपालको एकाधिकार कमजोर हुँदै गयो । संगीत क्षेत्रमा यसको मुख्यतः दुईखाले प्रभाव पर्यो । पहिलो, सांगीतिक क्षेत्रमा स्वर परीक्षा नदिई, गायकले गीतकार र गीतकारले संगीतकारलाई नदेखी नभेटी गीत बन्न थाल्यो । र दोस्रो, प्रविधिको सहजताले प्रत्यक्ष गाउनु पर्ने बाध्यताबाट कलाकारहरु मुक्त भए ।
यस्तो परिवर्तनले सरकारी प्रमाणपत्रधारी व्यक्तिलाई मात्र संगीतकार वा कलाकार मान्नु पर्ने बाध्यताको अन्त गर्यो । सरकारी संरचनाभित्र उस्तै खालको धारमा चलिरहेको संगीतलाई फराकिलो दायरामा विस्तार गर्न यो परिवर्तनले थुप्रै सकारात्मक परिवर्तन गरेकोमा शंका छैन । तर प्रविधिले कलाकारलाई अल्छी बनाइदिएको पनि सत्य हो । पुराना पुस्ताका लागि प्यासनमा सीमित संगीत क्षेत्र व्यवसायिक बन्दै गएपछि कलाकारहरु अभ्यास र साधना भन्दा चर्चाप्रेमी भए । संगीतकर्मीहरुले एक अर्कालाई भेटेर सहकार्य गर्दा जन्मिने टिम स्पिरिटको अभाव खड्कियो । रिटेकको सुविधाले कलाकारहरु स्टुडयोभित्र जमे पनि प्रत्यक्ष गाउनु पर्दा कमजोर देखिए ।
यसरी वर्तमान संगीत क्षेत्र प्रविधिको सुविधा अर्थात् ट्रयाक सिस्टमको संक्रमणबाट गुज्रिरहँदा यसमा हस्तक्षेप गर्ने उद्देश्यले एउटा समूह ०६९ देखि प्रत्यक्ष सांगीतिक प्रस्तुतिलाई प्राथमिकता दिँदै अघि बढिरहेको छ । ‘अलग अभियान’ नामको यो समूह साहित्यिक गतिविधिमा भने विगत ८ वर्षदेखि सक्रिय छ । गीत र साहित्य नजिकको मात्र नभई गीत नै साहित्य भएको अवस्थामा पनि सँगै हिँड्न सकिरहेको छैन । अभियानका संयोजक नाकिमा भन्छन्, ‘‘साहित्य र संगीतलाई अलग अलग बोकेर हिड्ने समूह धेरै छन् । तर हामीले सँगै लिएर हिँड्ने जमर्को गर्यौं, यस मानेमा हामी अलग भयौं कि भन्ने लाग्छ ।’’
नाकिमा, नदिश र विशद् अलग अभियानको प्रारम्भिक चरणका हर्ताकर्ता थिए । अहिले समूहमा रमेश खड्का, प्रतिमा पाठक, साङ्केन बान्तवा, अविनाश भट्टराई, मन्जु खड्का, मण्डल साम्पाङ, पावल थुलुङ, राजकुमार समाल, भीमसेना राई, सागर संसार राई, बबिना किराती, रेवत राई, दिपेश राईलगायतका सदस्य छन् । यीमध्ये केहीले अक्षर कोरेर कविता र गीत बनाउँछन् । कोही धुन र आवाज भरेर संगीत बनाउँछन् । हरेक महिना काठमाडौंको सातदोबाटोस्थित अलग आर्ट हबमा केही तन्नेरीहरु कविता र गीतका अनेक बान्की लिएर जम्मा हुन्छन् । तिनको काव्य सिर्जना सुन्न र सांगीतिक प्रस्तुतिको स्वाद चाख्न नयाँ पुराना अनुहारहरु थचक्क चकटी र कुर्सीमा बस्छन् । कार्यक्रममा औसतमा ३०—४० जनाको सहभागीता  हुन्छ । अभियानका सदस्यबाहेक प्रायः सबैजसो कार्यक्रममा निम्त्याइने अतिथि सर्जक वा वक्ताले कार्यक्रमको रौनक बढाएको हुन्छ ।
अभियानका नियमित कार्यक्रमहरु प्रायः विषयविशेष हुन्छन् । कहिले माया प्रेम त कहिले सामाजिक विषय समेटिने यसमा भूकम्पपछि प्राकृतिक प्रकोपको विषयले समेत महत्व पायो । बाह्र बैसाखको विनाशकारी भूकम्पपछिकै सन्दर्भमा समूहकै रेवत राई र प्रतिमा पाठकलगागतका साथीहरुले ‘ढले धरोहर’ गीत रेकर्ड गराए । वर्षमा एक पटक विशेष कार्यक्रम गर्ने यो समूहले हालै सम्पन्न विशेष शृंखलामा वर्षभरिका प्रस्तुति मध्येबाट छानेर ५५ ओटा कविता संकलित कृति ‘अलग कविता’ प्रकाशित गरेको छ । त्यसै गरी, चुनिएका ५ ओटा रचना संकलित सिडी ‘अलग संगीत’ पनि सार्वजनिक गरेको छ । नियमित कार्यक्रमबाहेक पुराना सर्जकका स्मृतिमा सम्बन्धित सर्जककै सिर्जनाको प्रत्यक्ष प्रस्तुति पनि गरेर पुराना पुस्ताका कामलाई नयाँ पुस्तासँग जोड्ने पहलको थालनी गर्नु यसको विशेषता बनेको छ । अभियानले आप्mना नियमित कार्यक्रममा समूह भन्दा बाहिरका सर्जकहरुलाई निम्त्याएर सिर्जनात्मक सहकार्य र सहयात्रामा विश्वास राखेको संकेत मिल्छ । अभियानका नियमित तथा विशेष कार्यक्रममा हालसम्म तुलसी दिवस, बुलु मुकारुङ, श्रवण मुकारुङ, लासिमित राई, विनोदविक्रम केसी, अभय श्रेष्ठ, आभा मुकारुङ, तुलसी पराजुली, झुमा लिम्बु आदिलाई अथिति स्रष्टा÷कलाकारका रुपमा निम्त्याइसकेको छ ।
नयाँ पुस्ताको बाहुल्य रहेको अलग अभियानले नयाँ माध्यम र प्रविधिलाई मज्जाले सदुपयोग गरेको छ । अभियानका प्रस्तुतिहरु नियमित रुपमा युट्युबमा राखिन्छ । गीतहरु अडियो साउन्ड प्लगमा अपलोड हुँदै आएको छ । अलग अभियानको फेसबुक र वेबसाइट पनि छ । यस्ता माध्यमहरुले एकैचोटी विश्वव्यापी हुने अवसर दिएको छ । काठमाडौं केन्द्रित अलग अभियानलाई काठमाडौं बाहिर पनि लैजाने उद्देश्यअनुरुप खोटाङमा समेत कार्यक्रम भइसकेको छ । समूहमा खोटाङ्ेली समूहको बाहुल्य भएकोले पनि खोटाङ नै उनीहरुको प्राथमिकतामा परेको अनुमान गर्न गाह्रो छैन । वर्षको एक पटक मात्र भए पनि काठामाडौं बाहिरका जिल्लामा कार्यक्रम गर्ने समूहको योजना छ । समूह हालसम्म सदस्यको निजी खर्च  केही शुभचिन्तकका सहायतको बलमा टिकेको छ ।
कला तथा साहित्यको उत्थानमा सक्रिय अधिकांश समूह साहित्य र संगीतलाई जोड्ने भन्दा पनि अलग अलग विधाका रुपमा अघि बढाउन सक्रिय रहेको अवस्थामा अभियानका गतिविधिले बीसको दशकको मध्यतिर सक्रिय राल्फा, लेकालीजस्ता केही समूहको झल्को दिन्छ । नयाँ नयाँ प्रयोगसहित गीत वा कविता रच्ने, धुन भर्ने र प्रत्यक्ष गाउने काममा यस्ता समूहले संगीतलाई प्रत्यक्ष रुपमा समाजको नजिक पु¥याएका थिए । पञ्चायती व्यवस्थाको विरुद्धमा जनमत बनाउनमा यी समूहले गतिलै भूमिका खेले । तर अहिलेको खुला वातावरणमा अलग अभियानको एजेण्डा के त ? संयोजक नाकिमा भन्छन् ‘‘हामी विषयवस्तु र प्रस्तुतिको संयोजनमा सन्तुलित बन्ने प्रयास नै हाम्रो ध्येय हो । हामी राजनीतिक नभएर सिर्जनात्मक अभियनमा छौं ।’’ उनको स्पष्टिकरण छ, हामी अलग हुनु भनेको कुनै वादमा बाँधिनु होइन । कला पक्ष र अन्तवस्र्तुमा सन्तुलनको प्रयास नै हाम्रो ध्येय हो ।
अलग अभियानमा प्रत्यक्ष गाउनु र बजाउनु पर्ने भएकोले सर्जकले साधनामा जोड दिनुपर्ने बाध्यता छ । प्रत्यक्ष गाउनु बजाउनु चुनौतीपूर्ण हुँदाहुँदै पनि अलग अभियानका सदस्यहरुले स्वेच्छाले यस्तो जोखिम  मोलिरहेका छन् । गीत कविता प्रस्तुतिका लागि करिब दुई हप्ता तयारी गर्छन् । केहीले राम्रो लेखे पनि प्रस्तुतिमा कमजोर हुन्छन् त कसैको प्रस्तुति राम्रो अनि विषय कमजोर हुन्छ । विषयवस्तु र कला अर्थात प्रस्तुति दुवैलाई सन्तुलित र सशक्त बनाउने प्रयासमा यो समूहले कार्यक्रमका लागि चानचुन २ हप्ता अभ्यास गर्छ । अलगका सदस्यहरु मिलेसम्म हप्ताको ३ दिन जुट्छन् । प्रत्यक्ष अभ्यास गर्दाका केही चुनौती पनि छन् । संगीतकार मण्डल साम्पाङको विचारमा सबै गायकसँग काम गर्दा सिर्जनका बारेमा अन्तक्र्रिया गर्नै पर्ने वातावरण सिर्जना हुनु प्रत्यक्ष प्रस्तुतिको प्रमुख फाइदा हो । संगीतकार तथा गायक राजकुमार समाल भन्छन् ‘‘प्रत्यक्ष गाउने बजाउने अभ्यास खर्चिलो त छँदैछ, कहिलेकाहीँ साथीभाइबीच समय व्यवस्थापन गर्न पनि कठिनाई हुन्छ ।’’ प्रत्यक्ष गायनको अभ्यास गर्दा कलाकारको व्यक्तिगत आत्मविश्वास बढाउने समूहकै गायिका बबिना किरातीको अनुभव छ । त्यस्तै अर्का गायक सागर संसार राई भन्छन् ‘‘ट्रयाकमा जस्तो प्रत्यक्ष गाउँदा आ गाइहालिन्छ नि भनेर हेलचेक्राइ गर्न मिल्दैन, यसरी गाउँदा कलाकारमा गम्भीरता थप्छ ।’’
पछिल्लो समयमा साहित्य, नाटक र सिनेमामा जति राम्रा काम भए संगीत क्षेत्रबाट हुन सकेन । नेपाली साहित्य र संगीत क्षेत्रमा हरेक दशकमा कुनै न कुनै अभियान चल्दै आएका छन् । तीमध्ये साहित्यिक अभियानको समूह ठूलो र प्रभाव पनि धेरै छ । तर संगीत र साहित्यलाई सँगै जोडेर लाने अभियान निकै कम छन् । यस्तो परिदृश्यमा अलग बन्ने जोखिम मोल्नु सराहनीय भए पनि अलग भएको प्रमाणित गर्न समूहले सिर्जनशील पहिचान स्थापित गर्नु पर्ने चुनौती छ । किनकी, समूहले निकालेका गीति सिडी र कविता संग्रहमा अलगपनाको छापको अभाव टड्कारो भेटिन्छ । समूहका सिर्जना समाजमुखी र समानको पक्षमा देखिए पनि शैलीमा नवीनताको खाँचो झल्किन्छ ।
तर हरेक कामको परिणामका लागि केही समय कुर्नै पर्ने हुन्छ । यद्यपि, युवाको बाहुल्य रहेको यस समूहले गरेका प्रयासले समय सापेक्ष रुपमा आपूmलाई खार्दै परिष्कृत सिर्जना पस्किने बाटो भने खुला राखेको छ । संयोजक नाकिमाले भने जस्तै समूहले तय गर्नु पर्ने यात्रा धेरै लामो भए पनि यसले सिर्जनात्मक बामे सरिसकेको छ र हिड्ने तरखर गर्दैछ । यसबाहेक, सदस्यहरुले संयोग भने पनि समूहमा जनजाति समूहको बाहुल्य रहेकोले गैरजनजाति समूहलाई पनि आप्mनो कामबाट प्रभावित गर्न अलग अभियानले ‘जनजाति समूह’को बिल्ला हटाएर गैरजनजातिको मन जित्ने काम गर्नु पनि उत्तिकै आवश्यक छ । 

‘नाइट’को उज्यालो संगीत -प्रभाकर गौतम


नेपालमा लोक तथा बाजागाजासम्बन्धी परम्परागत ज्ञानलाई संरक्षण गर्ने र पुराना पुस्ताको उपलब्धी हस्तान्तरण गर्ने उपयुक्त वातावरणको अभाव छ । लुप्तप्रायः बाजा बजाउने पारङ्गत मान्छे र विधिकै पनि खाँचो छ । विगत ८ वर्षदेखि सक्रिय ‘नाइट’ समूहका गीत—संगीत र गतिविधिले लोपप्रायः बाजा र बाजासँगै लोपोन्मुख संगीत संस्कृतिको जगेर्ना गर्न थोरै भए पनि सघाएको छ । सहरीया युवा पुस्तालाई समेत आप्mनै समाजमा तिरस्कृत र बेवास्ता गरिएका वाद्यवादनप्रति आकृष्ट गरेको छ । नाइटका ‘तुइन’, ‘कठोर’ र ‘बासै बगायो’जस्ता गीतको लोकप्रियताले यही संकेत गर्छ । 
‘नाइट’मा जेसन कुँवर र मीना(सुम्निमा) सिंह, निरज शाक्य, शिवकुमार खत्री, सुधीर आचार्य र बिराट बस्नेत गरी हाल ६ जना सदस्य छन् । जेसन र मीना समूहका मुख्य गायक हुन् । शिव पात बजाउँछन्, बिराटको कला नगारा, न्यांखी, धीमे र ब्याक भोकलमा फिट छ भने सुधीर मुर्चङ्गा, धीमे, मादल र नगारामा जम्छन् । निरज चाहिँ टुङ्ना, मुर्चुङ्गा, गिटार किबोर्ड र ब्याक भोकलबाट सघाउँछन् । मीना गाउनेबाहेक पिल्रू बजाउँछिन् र जेसन सारंगी, पिवाचा र बाँसुरी पनि बजाउँछन् । यी ६ जना बाहेक रनब र विभुषण बस्नेत (भिडियो निर्देशक) ‘नाइट’लाई नजिकबाट सघाउने नाम हुन् । पारसमणि सुवेदीले भने हालै समूह परित्याग गरेका छन् । 
‘नाइट’का सदस्यहरू अचेल हरदम पात, मुर्चुङ्गा, सारंगी, नगारा, न्यांखी, धीमे, पिवाचा, बासुरी, मादल, टुंगना जस्ता ठेट वाद्यवादन बजाउने र बचाउने ध्याउन्नमा भेटिन्छन् । लोकबाजा र मौलिक संस्कृति प्रबर्धनका अभियन्ताजस्ता लाग्ने यिनीहरू कुनै समय पश्चिमा हेभी मेटल र डेथ मेटल बजाउँदै रमाउँथे भन्दा अचम्म लाग्ला । अझ निरज त लोक गीत भन्दा नाकै खुम्चाउँथे रे ! पाश्चात्य शैली त्यागेर मौलिक बाजा र लोकसंस्कृतितर्पm आकर्षित हुनुको कारणबारे जेसन भन्छन् ‘‘गितार र ड्रम बजाए पनि शुरुदेखि नै केही फरक काम गर्ने धुन सवार थियो । यही क्रममा नयाँ—नयाँ बाजाको प्mयुजन गर्ने रुचि जाग्योे र पालैपालो नेपाली बाजाको मीठासबारे ज्ञान हुन थाल्यो ।” 
समूहको संयोजनकारी काममा खट्दै आएका निरजका अनुसार जेसन र विभुषण जागीरका सिलसिलामा बाहिर जिल्लाको भ्रमणमा गएपिच्छे नयाँ—नयाँ मेलोडी, बाजा तथा संगीत संस्कृतिबारे नौलो जानकारी बटुलेर आउँथे । यस्तो सोधखोज र अध्ययनले समूहका बाँकी सदस्यको रुचि पनि आप्mनै समाजको धुन र विषयतर्पm तान्न बेर लागेन । परिणाम, सन् २००१ मा जन्मेको मेटल ब्याण्ड ‘माया’ सन् २००६ मा नयाँ लोक पाठशाला अर्थात् ‘नाइट’ बन्यो । रमाइलो कुरा यो छ कि, जुन बेला उनीहरू विदेशी संगीतबाट प्रभावित थिए समूहको नाम नेपालीमा थियो, अहिले रैथाने संगीततर्पm आकर्षित भएका बेला भने समूहको नाम अंग्रेजीमा छ । जेसन भन्छन् ‘‘नाइट भनेको कोरा अँध्यारो मात्र होइन, शान्त समय पनि हो ।’’
‘नाइट’को ८ वर्ष संघर्षको उकाली ओरामलीमै बित्यो । अनुसन्धान, प्रयोग र अभ्यासमा लामो समय बिताएकाले समूहको पहिलो एल्बम ‘अनि उकाली, सँगै ओराली’ सार्वजनिक भएको १ वर्षमै यसले लोभलाग्दो परिचय बनाइसकेको छ । अहिले चलचित्र र नाटकमा संगीतका लागि आउने प्रस्ताव, देशी—विदेशी कन्सर्टका लागि आउने तारन्तार निम्ता यसका प्रमाण हुन् । फरक शैली अँगालेका कारण ‘नाइट’ले संगीत दिएका फिल्महरू ‘छड्के’, ‘झोला’, ‘टलकजंग भर्सेस टुल्के’, ‘सुन्तली’, ‘पशुपतिप्रसाद’ आदि पनि अफबीट छन् । समूहले केही नाटकमा पनि काम गरिसकेको छ । गीत मात्र होइन म्युजिक भिडियोलाई पनि रुचाइएको ‘नाइट’को कठोर बोलको गीत ‘खरीको घेरो’ नाटककै लागि बनाइएको थियो । 
आप्mना गीतमा बढीभन्दा बढी मौलिक बाजाहरू बजाउँदै आए पनि समूहका सदस्य आपूmहरू सिक्ने र प्रयोगकै चरणमा रहेको बताउँछन् । निरजका अनुसार, उनीहरू पहिला कहिल्यै नबजाएका नेपाली बाजाको धुनको मीठास जाँच्न माइक कहाँ र कति दुरीमा राख्दा राम्रो सुनिन्छ भन्ने समेत प्रयोग गर्दैछन् । यस्तै प्रयोगका कारण फरक–फरक पृष्ठभूमिबाट नाइट समूहमा जोडिएका सदस्यहरुलाई शुरुमा के गर्दैछु भन्ने समेत हेक्का हुन्थेन रे ! मीनाका अनुसार उनलाई शुरुका दिनमा ‘नाइट’का गीत—संगीतको शैली ठम्याउन हम्मे हम्मे परेको थियो । शास्त्रीय संगीत सिकेर पाश्र्व गायनमा जम्ने सपना बोकेकी मीनाले समूह प्रवेशपछि गीत मात्र गाइनन्, गीत संगीतबाटै नेपाली समाज बुभ्mने अवसर पनि पाइन् । उनको बुझाई कति खारियो भने ‘नाइट’का हरेक गीतमा उनको स्वर अनिवार्य जस्तै बन्यो ।
समूहका सदस्यहरू हप्तामा ३ दिन सोमबार, बुधबार र शनिबार नियमित अभ्यास गर्छन् । अभ्यास गर्ने स्थायी थलो भने छैन । शुरुताका उनीहरूले जेसनको ममीको कार्यालय कमलादीमा अभ्यास गरे । त्यसपछि केही समय त्रिपुरेश्वरस्थित लोकबाजा संग्राहलयमा अड्डा जमाए । तर बैशाख १२ को भूकम्पपछि संग्राहलय आपैंm जीर्ण बन्यो र उनीहरूको संगीत अभ्यास गर्ने थलो खोसियो । हाल उनीहरू निरजको विजेश्वरीस्थित घरमा अभ्यास गर्छन् । यस्तै जमघटमा उनीहरू कामको बाँडफाँट गर्छन् । आप्mनै र कहिलेकाहीँ अरुका गीत–संगीतको अभ्यास गर्छन् । 
गीत—संगीत त हरेक सांगीतिक समूहले रच्छन् तर ‘नाइट’ले संगीत संस्कृतिकै संरक्षण र प्रबर्धनका लागि थप काम पनि गर्दै आएको छ । बाजा र बाजा बजाउने मान्छेको जीवनीलाई अभीलेखका रुपमा युट्युबमा अपलोड गर्दै जानु समूहले गरेको सबैभन्दा महत्वपूर्ण काम हो । त्यस्तै, ‘आप्mनो बाजा आपैंm चिनौं’ भन्ने नारा बोकेर यो समूहले कन्सर्टबाट उठेको रकमको केही हिस्सा नेपाली बाजा सिकाउने काममा लगानी गर्दै आएको छ । संगीतकार रविन डंगोल यसै अभियानबाट जन्मिएका नवप्रतिभा हुन् । 
जेसन केही वर्षअघिसम्म पकेट मनी काटेरै भए पनि समूहका गतिविधि सञ्चालन गर्नु परेको भोगाई साट्छन् । संगीत क्षेत्रमा गुणात्मक काम गर्ने चाहना आर्थिक हिसाबले जोखिमपूर्ण हुने नै भयो । सिडी बिक्री गरेर आय आर्जन गर्ने सम्भावना नरहेको अहिलेको अवस्थामा देशभित्रै र देशबाहिरका कन्सर्टहरू नै समूहलाई टिकाउने आधार बनेको छ । सिडी नबिके पनि सिनेमा तथा नाटकमा संगीतका लागि आउने अफरले भने समूहलाई राम्रै टेवा दिएको छ ।
सन् २०१५ मा विश्व शान्ति दिवसका लागि इन्टरनेसनल एलर्टको प्रोजेक्टअन्तर्गत ए.आर. रहमानसँग सहकार्य गर्ने अवसर पायो । यही वर्ष युरोपको ‘साम्बला फेस्टिबल’मा प्रस्तुति दिने पहिलो नेपाली सांगीतिक टोली बन्ने अवसर पाएपछि २०१६ मा पनि ‘नाइट’लाई बेलायतको ‘मेकिङ्ग ट्र्याक्स आर्ट काउन्सिल अफ इंग्ल्याण्ड’को निम्तो आइसकेको छ । त्यस्तै, बेलायतमै बिबिसी रेडियोमा प्रत्यक्ष प्रस्तुति दिने निम्तो पनि थपिएकाले नाइटका सदस्यहरु अहिले युरोप भ्रमण तयारीकोे चटारोमा छन् । ‘नाइट’ ले २०१६ मै दोस्रो एल्बम सार्वजनिक गर्ने तयारी पनि गरिरहेकोे छ ।
समूहका सबैजसो गीत जेसन नै लेख्छन् । गीतका शब्दको रचनागर्भबारे उनी भन्छन् ‘‘ठालुले निर्धालाई, टाठाले सोझालाई थिचेको÷मिचेको विषय नै मेरो÷हाम्रो गीतको स्रोत हो ।’’ पूर्वी नेपालको भ्रमणका बेला जेसनले सतार समुदायका मानिसलाई नेपाली भाषा नआएकै कारण साहु–महाजनहरुले आंैठा छाप लगाई उनीहरुकै जमिन र भाग्य खोसेको देखेका थिए । आपूm चार्टर्ड एकान्टेन्सी पढ्न मलेसिया जाने क्रममा आपूmजस्तै पचासभन्दा बढी मधेसी दाजुभाइलाई त्यही देशमा श्रम बेच्न जान लागेको पनि देखेका थिए । र, खाडी मुलुकबाट बाकसमा तिनै श्रमिकका लास नेपाल भित्रिने कुराले पनि उनलाई भतभती पोलिरहेको थियो । यसै सन्दर्भमा उनले भक्कानिएर÷आक्रोशित भएर एउटा गीत रचे । जम्मा १ मिनेट ४७ सेकेन्डको गीत—
‘सुनको जुत्ता ’ 
छैन टोपी सिरैमा 
भोकै मर्लान् धेरैमा
रातलाई माया, उज्यालो छाया
मुटु तिनको ढुंगाको 
डर छ तिनलाई भोकको
सुनको जुत्ता जो लगाउँछन्
रगतको बुट्टा बनाउँछन् ।
समसामयिक छटना, द्वन्द्व र प्राकृतिक प्रकोप जस्ता विषयलाई पनि नाइटले गीत बनाएको छ । वि.सं. २०६५ मा कोशी ब्यारेजमा गएको बाढीले त्यहाँ बसोबास गर्ने दर्जनौंको ज्यान लियो, हजारौंलाई विस्थापित गर्यो । यही कोशी पीडामा जन्म्यो ‘बासै बगायो’ । 
समाजको भोगाई र मनोविज्ञान प्रतिविम्बित गर्ने प्रयाससँगै संगीतमा नयाँ–नयाँ प्रयोग गर्ने र सकेसम्म संगीतलाई प्रकृति र लोकसँग नजिक पुर्याउने अभियानमा छ ‘नाइट’  । ‘सुसेली’ सुनेपछि ‘नाइट’को सिर्जनात्मक प्रयोगले जोकोहीको मन हर्छ । यसमा शब्द छैन र बाजाको प्रयोग पनि कम छ । छ त केवल, अर्गानिक ध्वनि अर्थात् बतासको सर्सर्, हावाको छम्छम्, चराचुरुङ्गीको चिरबिर, पानीको कलकल, भ्mयाउँकीरीको भ्mयाउँभ्mयाउँ आदि । सेक्साफोनवादक शुभबहादुर सुनामको मीठो सुसेलीले संगीत झनै मीठो बनेको छ । 
हामीकहाँ पुराना सिर्जना सबै अब्बल अनि नयाँ सबै भूmर भन्ने भ्रम मान्यताकै रुपमा स्थापित छ । हिन्दीकै नक्कल गरिएका किन नहुन् नारायणगोपाल पुस्ताका गीत संगीत मात्र राम्रा भन्ने संकीर्ण बुझाई पनि छ । नयाँ पुस्ताले संस्कृति विकृत पारे भनेर बिलौना गर्ने जोकोहीले चिन्नै पर्ने नाम हो ‘नाइट’ । नयाँ पुस्ताप्रति आशा र भरोसा भएकाले त झनै छुटाउनै नहुने नाम हो ‘नाइट’ । 

गोधुलीमा दुर्गालाल - प्रभाकर गौतम

                                                                        
कथा यस्तो छ— दुर्गालाल श्रेष्ठ जन्मे हुर्केको टोल न्हैकंतलाको छिमेकी टोल थाय्मदुका केटाहरुले न्हूबहालमा ‘सत्तलसिंह महाराज’ नामको डबली नाटकको तयारी गरिरहेका थिए । आप्mना साथीहरुको साथमा दुर्गालाल श्रेष्ठ पनि त्यहाँ गइरहन्थे । उनीहरुलाई अभ्यास कोठाभित्रै बसेर रिहर्सल हेर्न दिइन्थ्यो । तर एकदिन उनीहरुलाई रोकियो । ढोका ढक्ढक् गर्दा पनि खुलेन । भित्रको संवाद र गानाबाजाना बाहिरसम्म गुञ्इिरहेको थियो । दुर्गालालले ढोकाको प्वालबाट चिहाएर हेर्न के खोजेका थिए, उनको आँखामा भित्रबाट कसैको औंलाले घोचिदियो । घोचेको त आँखा मात्रै थियो, तर उनको मुटु नै बिझायो । उनको आत्मसम्मानमा बेस्सरी ठेस लाग्यो ।
यही घटना दुर्गालालको जीवनमा यही अपमानको भावना प्रेरणाको स्रोत बन्यो । उनले आफैं नाटक लेख्ने अठोट गरे । उनका साथीहरुले पनि छिमेकी टोलका केटाहरुको अपमानको प्रतिशोध लिने यही नै उचित माध्यम ठाने । यसरी दुर्गालालले पहिलो पटक नाटक लेखे र खेले । नाटककै लागि गीत पनि लेखे । यहीबाट उनको कला र साहित्य यात्रा शुरु भयो । यो वि.सं. २००४ सालको कुरा हो जतिबेला उनी बाह्र वर्षका थिए । नाटकको नाम थियो ‘प्रेमजीवन अन्धकार’ । उनको पहिलोे नाटक नै हिट भयो । त्यसबेला नाटक क्षेत्रमा हिन्दी, उर्दू र फारसीको दबदबा कायमै थियो । नाटकका लागि गीत त नेपालीमै लेखे, तर हिन्दीको लय चोरेर लेखे । नाटकमा संगीतज्ञ हुतराज शर्माले संगीत दिएका थिए । यसपछि लामो समयसम्म दुर्गालाल श्रेष्ठ गाइजात्रे कलाकारका रुपमा सक्रिय भए र ख्याती पनि कमाए ।
शुरुआती दिनमा हिन्दी गीतको नक्कल गर्ने कलाकार कसरी जनकवि÷जनगीतकार बने त ? दुर्गालाल भन्छन् ‘‘यसको श्रेय खेत र खेतमा पसिना चुहाउने किसानलाई जान्छ ।” कहिले कलाकार त कहिले कलाकार, कहिले भाषिक÷सांस्कृतिक अभियन्ताका रुपमा किसानसँग नजिक भएपछि उनले खेतको महिमा बुझेका हुन् । अहिले काठमाडौं उपत्यकाका खेतसँगै लोकको ज्ञान, अनुभव र संस्कृति नै मर्दै गएकोमा उनी चिन्तित छन् । यस्तै चासो र चिन्ताकै कारण दुर्गालालले आप्mनो जीवनको ८ दशकको धेरै हिस्सा नेपाली भाषा तथा नेपाल भाषा, साहित्य, कला र संस्कृतिको उत्थानका लागि समर्पित गरे । यसैकारण उनले जगदम्बा पुरस्कारलगायतका अनेक सम्मान पाएका हुन् ।
जनकवि हुनुअघि उनी प्रेमकवि पनि भए । थाय्मदु टोलमा एउटा फल्चा थियो । त्यहाँ श्रीमद्भागवतको कथा वाचिन्थ्यो । तर उनको ध्यान भने कथा सकिएपछि टीका लगाइदिने सुन्दर युवतीमा हुन्थ्यो । सधैं टीका लगाएको रात उनी जागराम बसेर प्रेमकविता फुराउथे । त्यो टुकी बाल्ने जमाना थियो । बुबाले तेल खेर नजाओस् भनेर आपूm सुत्नेबेला टुकी निभाइदिन्थे । उनी छोरोको चञ्चल मनको हालबाट बेखबर जो थिए । अध्याँरोको साम्राज्यमा मनको भाव बिसाउन उनी बुबाले पिउने पूmलमार चुरोटको बट्टा च्याचुत पार्थे । दुर्गालाल भन्छन् ‘‘जस्तै अध्याँरो भए पनि बिहान उठेर हेर्दा मेरा अक्षर सग्लै हुन्थे । यो अर्कै कुरा हो, ती अक्षरमा कहिले अर्थ भेट्थेँ र कहिले ती सबै निरर्थक लाग्थे ।’’ यो उनको एकोहोरो प्रेम थियो । दुर्गालालले जसरी नै उनलाई एकोहोरो प्रेम गर्ने एउटी युवती पनि रहिछिन् । तिनले पनि दुर्गालालले जस्तै रातभर तारा हेर्दै कविता कोरिन् कि कोरिनन् थाहा छैन तर उनका नाटकको प्रभावले गर्दा ती युवतीले नाटकका लागि चाहिने लुगा र गहना दिन थालिन् । यो क्रम केही समय चल्न नपाउँदै एकदिन युवतीको दाइले थर्काएछन् ‘‘एँ त मेरो बहिनीलाई फकाएर लुगा गहना लिने !”
राणा शासन विरुद्धको २००७ सालको आन्दोलन आसपास पुग्दा दुर्गालालको राजनीतिक चेतना खारिँदै गएको थियो । उनी कमरेड पुष्पलाल श्रेष्ठ र शम्भुराम श्रेष्ठजस्ता कम्युनिष्ट नेताका संगतमा आइसकेका थिए । उन्नत समाज निर्माणका लागि वर्ग विभेदको खाडल पुर्नु पर्ने आवश्यकता बोध हुँदै गर्दा २००९ मा उनले पहिलो प्रगतिशील नाटक कोरे ‘ग्राम्य जीवन’ । यसमा उनी आपूm चाहिँ जमीनदारको भूमिकामा थिए भने गणेशप्रसाद श्रेष्ठ यसका संगीतकार थिए । परिवर्तनको पक्षमा रहेको जोशमा उनले नाटक शुरु गर्नुअघि देउताको आराधता गर्न गाइने मङ्गलाचरणको नियमसमेत तोडे । संयोगवश नाटककै अर्का कलाकार रत्नकमल वैद्यलाई ‘देउता लागे’पछि सबै दुर्गालालमाथि खनिए । उनी दंग पर्दै भन्छन् ‘‘मङ्गलाचरणमा देउताको भक्तिगानको साटो मैले नयाँ प्रयोग गरेँ । त्यो प्रयोग निकै लोकप्रिय भयो ।” उनको मङ्गलाचरण यस्तो थियो ः
झीं ज्यामि ज्यापु सारा
शोषित व सर्वहारा
सो देश झींगु ख्युंगु
या लालस्वर्ग
(हामी किसान मजदुर
शोषित र सर्वहारा
यो देशको अँध्यारो
वा लालस्वर्ग प्यारा ।)
हामी महेन्द्रमाला पढेर हुर्किएका विद्यार्थीलाई आँशुकवि भन्यो कि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा मात्र याद आउँछ अनि राष्ट्रकवि भन्नेबित्तिकै माधवप्रसाद घिमिरे । तर नेवार समुदायका आँशु कवि र जनकवि दुबै हुन् दुर्गालाल । एउटा यस्तो पनि समय थियो, काठमाडौं उपत्यकाको तीनै शहरमा उनकै गीत बज्थ्यो । उनको यही ख्यातीले उनलाई नेपाल भाषा परिषद्ले जनकविको दर्जा दिलायो । दुर्गालालसँगै २ वर्ष बिताएर थेसिस नै लेखेका आर. मानन्धरका भन्छन् ‘‘दुर्गालाल नेवार समुदायको मनोज्ञिानलाई बुझेर आशुँ र हाँसो, जात्रा र पर्व, विरोध र कुण्ठा सबै पक्षलाई सही र सरल रुपमा  गीत, कविता, नाटक जस्ता विधामा व्यक्त गर्ने सर्जक हुन् । त्यसैले उनको स्थान उच्च छ ।” नाटक, कविता वा गीत सबै दुर्गालालले सोचेर सम्झेर भन्दा माग बमोजिम लेखे । बालगीत, लोकलयमा आधारित गीत, क्रान्तिकारी गीत÷कविता, आध्यात्मिक गीत÷कविता र स्वागत गीतदेखि देखि शोकगीतसम्म लेखे । उनी ठाउँको ठाउँमै कविता वा गीत जन्माउँथे । उनी लेखेर भन्दा वाचेर सिर्जना गर्ने कविका रुपमा पनि परिचित छन् । उनलाई लेख्न भन्दा अरुलाई रचना टिपाउन सहज लाग्छ ।
दुर्गालाललाई लाग्छ, काठमाडौं उपत्यका विशिष्ट संस्कृतिको खानी हो अनि नेपाल भाषा त्यसको रत्न । तर त्यही संस्कृतिका धनी नेवार समुदायको मातृभाषा नेपाल भाषाप्रति पञ्चायती व्यवस्था अनुदार थियो । मातृभाषामा कविता वाचन गर्दै हिडेकाले उनी सरकारी आँखामा बिझाए । २०१८ मा केही समयका लागि उनी भूमिगत हुनु पर्यो । २०२५ मा उनको प्रगतिशील गीतहरुको संग्रह ‘आकाशभन्दा धरती राँकिएको छ’ प्रकाशित भएपछि उनी पक्राउ समेत परे । पछि संग्रहका ४ कविता निकालेर छाप्ने अनुमति पाए । कहिले नेवार समुदायको भाषिक अधिकार त कहिले समग्र नेपालीकै राजनीतिक अधिकार प्राप्तिको संघर्षमा उनी सडकमा उत्रिइरहे । उनको कवितामा मात्र नभएर कविता वाचन शैलीमा पनि जादु र शक्ति छ । यसबाहेक २०३६, २०४६, २०६२÷०६३ का सबै कठिन मोडमा उनी सडकमा उत्रिए । सत्ताको बन्दुकलाई उनका शब्दहरु हरेक चरणमा भारी पर्यो ।
उमेर र अनुभवले भुक्तमान बनाएको उनको स्मृतिमा अटाउनै नसक्ने सन्दर्भ र सम्झना हुनु अस्वाभाविक हैन । हुँदाहुँदा उनी आप्mनै कतिपय कृतिको नाम बिर्सँदै छन, मान्छेको नाम पनि भुल्दै गइरहेका छन् । ‘‘सयथरी बाजा एउटै ताल” उनलाई आपैंmले लेखेको मध्ये मन पर्ने नेपाली गीत हो तर यो गीतमा स्वरदिने कलाकारहरुको नाम भने सम्झना छैन । यो गीत जस्तै धेरै कुरा उनको विस्मृतिमा पुगिसक्यो । तर उनलाई याद छ, उनी पढाइमा निकै तेज थिए । त्योभन्दा बढी रुचि चाहिँ कला, समाज र संस्कृतिमा थियो । त्यही भएर आइए दोस्रो वर्ष पढ्दा पढ्दै औपचारिक शिक्षा छोडेर जीवन र दर्शनको स्वअध्ययनतिर लागे । उनलाई रजनीशले गहिरैसँग तान्यो । पढ्न त जे. कृष्णमूर्ति पनि खुब पढे तर रजनीशको सरलताले तान्यो । रजनीशका किताब र प्रवचनहरु बौद्ध दर्शनसम्म पुग्ने सोपान बन्यो । सरलता रुचाउने भएकैले दुर्गालालका कविता होस् या गीतमा जीवन दर्शनका गम्भीरभन्दा गम्भीर कुरा पनि सरल रुपमा अभिव्यक्त भएको पाइन्छ ।
शब्दका कुशल कालीगढ दुर्गालालको क्षमता र योग्यता औपचारिक शिक्षाले मापन कुरै थिएन । त्यसैले एक जना शुभचिन्तकको सल्लाह र सहयोगमा आइए पास नगरी उनले सरकारी मापदण्डभन्दा माथिल्लो तहका विद्यार्थीलाई पढाउने अवसर पाए । आप्mनो विद्यार्थी जीवन छोटो भए पनि उनले क्षेत्रपाटीस्थित कन्या मन्दिर हाइस्कुलमा झण्डै चौबीस वर्ष पढाएर बिताए । अवकाश पाएपछि उनलाई स्कुलको नियमले पेन्सन चाहिँ प्राथमिक तहका शिक्षकले पाउने जति मात्र दिने निर्णय भयो । उनलाई चित्त बुभ्mने कुरै थिएन, भन्दिए ‘‘मेरो योग्यता भन्दा कम पेन्सन लिन्नँ ।”
दुर्गालाललाई हेक्का छ, जिन्दगी र समयले गोधुली नाघिसकेको छ । मनमा कुरा छिनमै आउँछ, छिनमै चुडिन्छ । सहनै नसकिने गरी गोडा दुख्छ । कानले राम्ररी सुन्न छोडेको छ । तर उनलाई यो समय पनि मनमोहक लागिरहेको छ रे । भन्छन् ‘उमेरअनुसारका नयाँ नयाँ अनुभव भोग्दैछु, जीवनप्रति गुनासो छैन ।’ उनलाई गुनासो छ त केवल राज्यप्रति जो मातृभाषामा पढ्न नपाउनेहरुको भावना र चाहना बुभ्mन हरेक व्यवस्थामा आनाकानी गरिरहन्छ । भाषिक र सांस्कृतिक भेदभाव गरिरहन्छ । 

फरक कथा -प्रभाकर गौतम

साहित्यलाई अनुभूति र अनुभव प्रकट गर्ने माध्यम मान्ने लेख तुल्सी थापाले लेखनमा पाँच दशक बिताउनै लाग्दा उनको पहिलो कथा संग्रह फरक आकाश सार्वजनिक गरेका छन् । फुटकर रुपमा प्रकाशित भइसकेका केही कथा र केही नयाँ कथा गरी फरक आकाश संग्रहमा ९ ओटा छोटा र २ ओटा लामा कथा समेटिएका छन् । यसअघि कविता र नाटक लेखकका रुपमा परिचित थापालाई फरक आकाशले फरक कथाकारको परिचय दिलाएको छ ।
लेखकको जन्म र कर्मथलो हेटौडा भएकाले यी कथामा मकवानपुर जिल्लाको परिवेश र पात्रले स्वाभाविक रुपमा ठाउँ पाएका छन् । यद्यपि केही कथामा अमुक ठाउँ र अमुक पात्रको सिर्जना गरी लेखकले समय र स्थानलाई कतै गौण त कतै सार्वभौम बनाएका छन् । सडकमा झाडु लाउने, चेपाङ, नेवार, भरिया, कैदी, ट्रक चालक, लेखक, कलाकार आदि फरक फरक पृष्ठभूमिका व्यक्ति उनका कथाका पात्र बनेर आएका छन् । केही कथामा लेखक स्वयं पात्र बनेर आएका छन् । 
व्यक्तिगत र सामाजिक प्रश्नको उठानमा थापाको रुची देखिन्छ । त्यसैले उनका केही कथाहरु प्रश्नबाट शुरु भएका छन् । यस्ता कथामा उनको आदर्शवादी स्वर हाबी भएका छन् । जस्तै, उनको पहिलो कथा एक बोझिल बिहानको पहिलो वाक्य— ‘‘फोहोर भयो भने के गर्ने ?” मान्छेले उत्पादन गर्ने बाहिरी फोहोरको चर्चा गर्दै उनले समाज र राजनीतिमा व्याप्त फोहोरलाई समेत इंगित गरेका छन् । प्रतीकात्मक शैलीमा उनी भन्छन् ‘‘गरिबी झन् ठूलो फोहोर हो ।” प्रश्न जन्माएर उत्तरको खोजीमा भौतारिने थापा उत्तर दिन भने हतारिएका छैनन् । पाठकलाई सोच्नका लागि खुला ठाउँ राख्दै कथाको अन्त्यका लागि बहुविकल्प छोडेर उनी अलप हुन्छन् । अधुरो कथाका अन्त्यहरु, सम्बन्धका विकीरणजस्ता कथाको टुङ्याउनीले यही पुष्टि गर्छ । सम्बन्धका विकीरण कथामा त महिला र पुरुष दुबै पात्रले आलोपालो गरेर कथा बाचेका छन् । एउटै विषय र भोगाइलाई फरक फरक दृष्टिकोणबाट प्रस्तुत गर्नु उनको विशेषता बनेको छ । बहुल सम्भावना र बहुल अर्थ दिने थापाका यी दुबै कथा संरचनाका हिसाबले बिलकुलै फरक छन् । 
अस्वीकृत स्वरुप संग्रहकै उत्कृष्ट कथा हो । एउटा बगर छेउको निर्जीव ढुंगामा प्राण भर्ने यो कथा शैली, भाषा, विचार र मिठास सबै हिसाबले अब्बल छ । यो कथाको परिवेश र विषय विश्वभरका पाठकले तादात्म्य राख्ने खालको छ । बगर छेउमा मूर्तिकार विद्यार्थीहरुका लागि कार्याशाला गर्नु र तिनका सिर्जना मार्पmत विश्वभरका मानव जातिले भोग्दै आएको हिंसा र भय अनि त्यसबाट उन्मुक्तिको खोजीलाई चित्रण गर्नु कथाको सार हो । ढुंगामा मानवीय भावना कुँदेपछि सिर्जित सिर्जनाहरु मार्पmत लेखकले प्राकृतिक शास्वततालाई मानव अतिक्रमणले कसरी कुरुप र निस्सार बनाइरहेको छ, मार्मिक ढंगले देखाएका छन् । 
सँगै छुट्दै गरेका क्षणहरु शीर्षकको कथा उनको अर्को सुन्दर सिर्जना हो । हेटौडाबाट भीमफेदीसम्म जाने क्रममा मपात्रले ट्रक चालकसँग गर्ने सामान्य भलाकुसारीको सन्दर्भमा बुनिएको यो कथा एकै पटक सरल र गहन बनेको छ । यो कथाले कथाको विधागत सीमा मिचेर झन्नै झन्नै निबन्धको संरचना ग्रहण गरेको छ । निबन्धात्मक शैलीले कथाको मिठास भने मारेको छैन । संवादै संवादको सिलसिलामै शुरु भएर सकिने कृतिकै दुई ओटा कथाहरु स्थगित अवतारत्व र शब्द निश्शब्द कोलाजले पनि थापाको तर्क र व्यंग्यको सन्तुलनसहित कथा बुन्ने शैलीलाई उजागर गरेको छ । 
शीर्ष कथा फरक आकाश र उन्मुक्तिको जेल यात्रा कथाले संग्रहको एक तिहाई भाग ओगटेको छ । आदर्श समाजको परिकल्पना गर्ने दुबै कथाका विषय महत्वपूर्ण भए पनि यी कथालाई अनावश्यक रुपमा तन्काइएको छ । प्रस्तुतिका हिसाबले पनि दुबै कथा कमजोर छन् । यद्यपि, फरक आकाशका मुख्य पात्रहरु शिरु प्रधान र विष्टकाजी बीचको संवाद भने रोचक र शक्तिशाली छ । 
थापाका महिला पात्रहरु शसक्त छन् । मातृत्वलाई उनको कथाभित्रका नारी पात्रहरु नैसर्गिक गुण र अधिकारका रुपमा लिन्छन् । यस मानेमा लेखक अग्रगामी लाग्छन् । सतहमा राजनीतिक विषय नदेखिए पनि प्रश्नहरु अभैm रुमल्लिएका छन् शीर्षकको कथामा थापाले हजार वर्ष बुढो रुखलाई राजतन्त्रको विम्बका रुपमा प्रयोग गरेका छन् । मुलक गणतन्त्रमा प्रवेश गरिसकेको अहिलेको अवस्थामा थापाको राजतन्त्रप्रतिको सहानुभूतिलाई पाठकले सहज रुपमा हेर्लान् कि नहेर्लान् भन्ने राजनैतिक प्रश्न तेर्सिन्छ । त्यस्तै, फरक आकाशका तर्कशील विष्टकाजी पनि मकवानपुर जिल्लाकै चर्चित राजनीतिक व्यक्तित्व रुपचन्द विष्टसँग मिल्दा जुल्दा पात्र हुन् भनेर ठम्याउन गाह्रो पर्दैन । संग्रहकै अन्तिम कथा नचिनिएकाहरु बिचका परिचय लेखकको चरम प्रयोगको शिकार भएको कथा हो । लेखक संवादमै रुमल्लिएका छन्, कथा गौण बनेको छ । यस कथामा थापाको कथाकारभन्दा नाटककार व्यक्तित्व हाबी छ ।
कथाको आदि, मध्य र अन्त्यको परम्परागत सूत्रलाई नपछ्याउने थापाको लेखन वास्तवमै फरक छ । उनका कथाहरुको प्रस्तुति प्रयोगवादी र विषय बौद्धिक छन् । कथालाई जीवन भोगाई र बुझाईको सम्मिश्रणका रुपमा अथ्र्याउने थापा फरक आकाश मार्पmत वैचारिक यात्रामा निस्केका कथाकार हुन् । विचार प्रधान भएकैले उनका कथामा चरित्र चित्रण र कथानकता गौण बनेको छ । संवाद र तर्कको वरिपरि कथालाई घुमाउनु उनको विशेषता हो । विचारलाई अघि बढाउने क्रममा मात्र उनलाई पात्र वा कथानकको आवश्यकता परेको भान हुन्छ । त्यसैले उनका हरेकजसो कथामा कथावाचक हाबी भएको पाइन्छ । यसले पात्र र कथाको स्वाभाविक विकासक्रममा बाधा हाल्छ । कथाअनुरुप पात्रको स्वाभाविक विकास गर्नमा लेखक चुकेका छन् । 
धेरैजसो कथाहरु राम्रा हुँदाहुँदै पनि संग्रहमा थुप्रै कमीकमजोरी छन् । सबैभन्दा ठूलो कमजोरी सम्बोधनमा देखिएको छ । एउटै पात्रलाई कतै तँ त कतै तिमी सम्बोधन गरिएको छ । कतै कतै मीठो लागे पनि अत्याधिक रुपमा वाक्य संरचनाका क्रममा गरिएको पद विचलनले भाषिक मीठासमा उल्टो भूमिका खेलेको छ । घुमाउरो र क्लिष्ट शैलीको पुनरावृत्ति देख्दा लाग्छ, लेखक आपूmले सम्प्रेषण गरेका कुरा पाठकले बुझोस् भन्ने बारे सचेत छैनन् । पात्र र घटनाका माध्यमबाट पाठकसँग संवाद गर्नु सट्टा विवरणात्मक चित्रणका कारण उनको लेखनले सहज गति समाउन सकेको छैन । पात्रको मानसिक चित्रण गर्ने क्रममा चरम बौद्धिकताका कारण उनका पात्रहरुले बोल्ने संवाद अस्वाभाविक लाग्छन् ।
छोटा तर प्रतीकात्मक संवाद रची संवादमा दर्शन छिराउनु थापाको विशेषता हो । जटिल संरचना र प्रयोगका कारण थापाका कथा छिचोल्न गाह्रो भए पनि उनको शैलीमा पाठकलाई तान्ने भरपुर क्षमता छ । फरक आकाशका केही कथाले पाठकलाई फरक झट्का हान्छ, हान्छ ।