प्रभाकर गौतम
भूकम्प प्रभावित क्षेत्रका स्कुलको अवस्था बुझ्ने क्रममा पुगेकी बुकाहोलिक्सकी सगुना शाहले काभ्रेको उग्रतारा गाविस, थापागाउँस्थित श्री धर्मज्योति प्राथमिक विद्यालयकी एकजना छात्रालाई उनको नाम सोधिन् । जवाफ आयो ‘रविना ।’ उनले पुरा नाम सोधिन् । फेरि पनि जवाफमा रविना नै आयो । तेस्रो पटकमा मिसले अलि कडा स्वरमा पुरा नाम भन्ने आदेश दिएपछि मात्र मसिनो स्वरमा जवाफ आयो ‘रविना विक ।’ बुकाहोलिक्स समूहका सदस्यहरूलाई दलित समुदायका बालबालिका बढी भएको विद्यालयको पहिचान गराइदिने जिम्मा बनेपा नगरपालिकाका निमित्त कार्यकारी अधिकृत सन्तोष पोखरेलले लिएका थिए ।
धर्मज्योति विद्यालय वि.सं. २०४४ मा स्थापना भएको हो जहाँ हाल बाइस जना विद्यार्थी अध्ययनरत छन् । तीमध्ये तेह्र जना दलित, ४ जना जनजाति र ५ जना बाहुन क्षत्री छन् । जम्मा ६ कोठाको विद्यालय भवन बैसाख बाह्रकोे विनाशकारी भूकम्पपछि अहिले एउटा कोठामा खुम्चिएको छ । पहिला पढाइ हुने भवनका कोठामा ताला झुन्डिएका छन् । केही कोठा चर्केका मात्र छन् भने एउटा कोठा भासिएको छ । शिक्षक तथा विद्यार्थी डराइ डराइ भए पनि त्यही भवनको पश्चिमपट्टी रहेको चिरा परेको चर्पी प्रयोग गर्छन् । कक्षा १ देखि ५ सम्मका सबैको पढाइ हुने एउटा ठूलो जस्ताको कोठा छ जुन पहिला स्टोर रुम थियो । विद्यालयको प्रशासन पनि अर्को भुपु स्टोर रुममा सरेको छ । त्यही कोठाको एउटा कुनामा बाल साहित्यका दुई सय जति पुस्तक पनि छन् ।
भूकम्पपछि बन्द भएको विद्यालय सरकारी निर्णयअनुरुप जेठ सत्रदेख पुनः सञ्चालनमा आयोे । शुरुको एक हप्ता सामान्य खेलकुद र रिफ्रेसमेन्टका गतिविधि भए । त्यसपछि सानातिना पराकम्पनका बावजुद पढाइ रोकिएको छैन । तर भूकम्पपछि ६ जना विद्यार्थीले विद्यालय छोडेका छन् । विद्यालयमा स्थायी ५, अस्थायी १, राहत १ गरी जम्मा ७ जना शिक्षक छन् । तीमध्ये ३ जना महिला छन् । केही वर्ष अघिसम्म विद्यालयमा झण्डै दुई सय जनासम्म विद्यार्थी थिए । २०६४ सालपछि विद्यार्थी संख्या धेरै घटेको प्रधानाध्यापक रामहरि थापा बताउँछन् । अचेल छोरा भए एक सन्तान, पहिलो सन्तान छोरी भएको खण्डमा छोरो भइहाल्छ कि भनेर मात्र दोस्रो सन्तान जन्माउने प्रचलन नै विद्यार्थी संख्या कम हुने प्रमुख कारण रहेको उनको बुझाइ छ । सरकारी विद्यालयप्रतिको आकर्षण घट्नु पनि अर्को कारण रहेको उनले बताए ।
विद्यालयले भूकम्पपछि थोरबहुत सहयोग पाएकोमा उनलाई सन्तोष छ । तर भवनको साटो निर्माणाधीन जस्ताले बारेको कोठामा विद्यालय कहिलेसम्म बाँच्ला भन्ने ठूलो चिन्ता पनि छ । ‘राहतका नाममा शुरुमा जिल्ला शिक्षा कार्यालयबाट ५ ओटा पाल र सरकारबाट ६० हजार पायौं ।’ यसबाहेक सरकारकै तर्फबाट विद्यार्थीको लुगा र ब्याग आदि सामग्रीका लागि सत्र हजार पनि प्राप्त भएको प्राध्यापक थापाले भने । सहयोग रकमबाट विद्यालयको सानो चौरमा टेम्पररी लर्निङ सेन्टर नाम दिइएको जस्ताले बारेको चार ओटा कोठा निर्माण कार्य अन्तिम चरणमा पुगेको छ । ‘यो सेन्टरको काम सकिएपछि बल्ल वास्तविक कक्षा शुरु हुन्छ ।’ दैनिक कौशलटारबाट धाउने शिक्षिका नानु अर्यालले भनिन् । अहिले ठूलो स्टोर रुममा सबै विद्यार्थीलाई पढाउनु पर्दा एकले अर्काको पढाइमा बाधा पुर्याइरहेको छ ।’
त्यही ठूलो कोठामा ७ जना बालबालिकाका लागि सञ्चालित बाल विकास केन्द्र (बाविके) पनि छ । बाविकेको अर्थ खोल्दै यसकी सञ्चालक राजेश्वरी देउजाले भनिन् ‘शहरतिर हुने मन्टेसरी त सुन्नु भएकै होला, ठ्याक्कै त्यस्तै हो यो केन्द्र पनि ।’ हाँस्दै बोलेकी उनले असन्तोष पनि पोखी हालिन् ‘तर हामीले चाहिँ बाल विकास केन्द्रको उद्देश्य विपरीत नर्सरी कक्षा सरह नानीहरूलाई एबिसिडी र कखग घोकाइरहेका छौं ।’ किन त ? ‘के गर्ने अभिभावकहरू बच्चाले केही सिकेन भन्छन्, होमवर्क दिनुपर्यो भन्दै धाको धायै गरे ।’ सेभ द चिल्ड्रेनको सिबिएसका माध्यमबाट एक वर्षदेखि सहयोग प्राप्त गर्दै आएको बाविकेमा ३ देखि ५ वर्ष समूहका नानीहरू छन् ।’ बाविकेमा भर्ना गरे पनि दलित समुदायका विद्यार्थीबाहेक अरुले कक्षा १ मा भर्ना गर्ने बेला धर्म ज्योतिमा नपढाइ अलि परको निजी स्कुलमा पढाउने गरेको धर्म ज्योतिमै पढेर त्यहीको शिक्षिका बन्न आइपुगेकी देउजाले बताइन् । बाबिकेमा अहिले ३ जना दलित, १ जना जनजाति र अरु बाहुन, क्षेत्री विद्यार्थी छन् । सहर बजारमा मन्टेसरी मोटो रकम कमाउने व्यवसायको रुपमा फस्टाए पनि सरकारी विद्यालयमा बाविकेले मान्यता पाइसकेको छैन । यसलाई विद्यालय संरचनाभित्र पार्न अहिले पनि आन्दोलन भइरहेको छ ।
एक त सरकारी प्राथमिक विद्यालय, उसमाथि हेलाहोचो सहनु पर्ने समुदायको बाहुल्य भएको बस्ती । पींधमा पारिएका जात वा समुदायको बाहुल्य भए पनि विद्यालय अग्लो ठाउँमा छ । बस्ती पातलो छ । धेरै दलित विद्यार्थीको घर पनि विद्यालयजस्तै भत्किएको—चर्किएको छ । केही सुबिधा पक्कै पाएका छन् विद्यार्थीले । विद्यालय पुग्न बढीमा १० मिनेट मात्र हिँड्नु पर्छ । समाजमा भेदभाव भए पनि विद्यालयमा विभेद छैन । विभिन्न संस्थाबाट प्राप्त सहयोगका कारण विद्यालयले टिफिन र स्टेसनरी सामग्रीको जोहो गरिदिएको छ । २०६२ सालपछि भर्ना पुरै निःशुल्क भएको छ ।
बिहान १० बजे देखि ३ बजेसम्म सञ्चालन हुने विद्यालयको शुक्रबारको दिन अतिरिक्त क्रियाकलापका लागि छुट्याइएको छ । कथा, कविता वाचन गर्ने, चित्र बनाउने र नाँच गान गर्ने भएकोले विद्यार्थीहरू शुक्रबार कहिले आउँछ भनेर कुरिहन्छन् । कतिलाई त हप्ताको ६ दिन नै शुक्रबार होस् भन्ने लाग्दो हो ! प्रत्येक कक्षाका विद्यार्थीले अतिरिक्त क्रियाकलापका लागि एउटा कक्षा बराबरको चालीस मिनेट समय पाउँछन् । शुक्रबारबाहेक चाँडपर्वको समयमा विशेष कार्यक्रम पनि हुने गरेको छ । दलित समुदायका नानीहरू गाउने बजाउनेमा अगाडि रहेको सबै शिक्षकहरूको मूल्यांकन छ । तर भूकम्पले स्पिकर नै बिगारिदिएकाले नियमित गाउँदै आएको राष्ट्रगानसमेत बन्द छ । स्टोर रुममा सरुवा भएपछि त बत्तीको सुबिधा पनि छैन ।
पुगनपुग तीन दशक लामो प्रधानाध्यापकको अभिभारा बोकेका थापा त्यसबेला र अहिलेको शैक्षिक अवस्थाको तुलना यसरी गर्छन् ‘पहिला घोकन्ते विद्याको समय थियो, अहिले बालमैत्री वातावरण छ ।’ आफूले कहिलेकाहीँबाहेक हात नछोडे पनि एक जना शिक्षक विद्यार्थीलाई पिटेकै कारण कारवाहीमा परेको स्मरण गरे । ‘पहिलेका विद्यार्थी डराउँथे, अहिलेका मायाले पुल्पिलिएका छन् ।’ सायद डरकै कारण पुराना विद्यार्थी अनुशासित भएको उनको अनुभव छ । ‘पुरानाले बाटोमा देख्ने बित्तिकै नमस्ते गर्छन्, नयाँ विद्यार्थी तर्केर हिँड्छन् ।’ उनको भोगाई ।
प्राथमिक तहको पढाइ सकेपछि यस गाउँका विद्यार्थी कक्षा ६ मा पढ्न करिब आधा एक घण्टा हिँड्नु पर्छ । धर्म ज्योतिबाट प्राथमिक तह सकेका विद्यार्थीमा हालसम्म दुई सय जतिले एसएलसी सकाइ सके । धर्म ज्योतिबाट प्राथमिक तह सकेका दलित समुदायका विद्यार्थीमध्ये हालसम्म बढीमा २० जना दलित विद्यार्थीले मात्र उच्चमाध्यमिक तह पुरा गरेका छन् । स्नातक पढ्ने एक मात्र विद्यार्थी छिन् । प्रधानाध्यापक थापाका अनुसार, जति जति विद्यालय चढ्दै जान्छन् उति उति दलित विद्यार्थीको संख्या घट्दै जान्छ । मार्टिन चौतारीलगायत विभिन्न संस्था र सरकारी निकायबाट भएका अनुसन्धानले समेत उच्चशिक्षामा दलित समुदायको सबैभन्दा कम उपस्थिति रहेको तथ्यांक देखाएको छ ।
उच्चशिक्षामा विद्यमान दलित विद्यार्थीको न्युन सहभागीताबारे धर्म ज्योतिका शिक्षक टोली चिन्तित छन् । आफैंले पढाएका अन्य समुदायका धेरै विद्यार्थी सरकारी सेवामा प्रवेश गरेकोमा खुशी लागे पनि तिनमा दलित अनुहार नदेखिँदा दुःखी पनि छन् । अभिभावकसँग औपचारिक अनौपचारिक दुबै खालका भेटमा विद्यार्थीको पढाइलाई निरन्तरता दिन सल्लाह दिए पनि त्यसको असर नदेखिएका अंग्रेजी शिक्षक कमला ढकाल बताउँछिन् । यसबाहेक विद्यालयकै पठन स्तर सुधार्न विद्यालय प्रशासनले पछिल्लो सत्रमा तीन दिन सरकारी र तीन दिन निजी विद्यालयका पाठ्यक्रम पढाउने अभ्याससमेत गर्यो । तर परिणाम सुखद नआएपछि उनीहरुको उर्जा सेलाउँदै गएको छ ।
धर्मज्योति विद्यालय वि.सं. २०४४ मा स्थापना भएको हो जहाँ हाल बाइस जना विद्यार्थी अध्ययनरत छन् । तीमध्ये तेह्र जना दलित, ४ जना जनजाति र ५ जना बाहुन क्षत्री छन् । जम्मा ६ कोठाको विद्यालय भवन बैसाख बाह्रकोे विनाशकारी भूकम्पपछि अहिले एउटा कोठामा खुम्चिएको छ । पहिला पढाइ हुने भवनका कोठामा ताला झुन्डिएका छन् । केही कोठा चर्केका मात्र छन् भने एउटा कोठा भासिएको छ । शिक्षक तथा विद्यार्थी डराइ डराइ भए पनि त्यही भवनको पश्चिमपट्टी रहेको चिरा परेको चर्पी प्रयोग गर्छन् । कक्षा १ देखि ५ सम्मका सबैको पढाइ हुने एउटा ठूलो जस्ताको कोठा छ जुन पहिला स्टोर रुम थियो । विद्यालयको प्रशासन पनि अर्को भुपु स्टोर रुममा सरेको छ । त्यही कोठाको एउटा कुनामा बाल साहित्यका दुई सय जति पुस्तक पनि छन् ।
भूकम्पपछि बन्द भएको विद्यालय सरकारी निर्णयअनुरुप जेठ सत्रदेख पुनः सञ्चालनमा आयोे । शुरुको एक हप्ता सामान्य खेलकुद र रिफ्रेसमेन्टका गतिविधि भए । त्यसपछि सानातिना पराकम्पनका बावजुद पढाइ रोकिएको छैन । तर भूकम्पपछि ६ जना विद्यार्थीले विद्यालय छोडेका छन् । विद्यालयमा स्थायी ५, अस्थायी १, राहत १ गरी जम्मा ७ जना शिक्षक छन् । तीमध्ये ३ जना महिला छन् । केही वर्ष अघिसम्म विद्यालयमा झण्डै दुई सय जनासम्म विद्यार्थी थिए । २०६४ सालपछि विद्यार्थी संख्या धेरै घटेको प्रधानाध्यापक रामहरि थापा बताउँछन् । अचेल छोरा भए एक सन्तान, पहिलो सन्तान छोरी भएको खण्डमा छोरो भइहाल्छ कि भनेर मात्र दोस्रो सन्तान जन्माउने प्रचलन नै विद्यार्थी संख्या कम हुने प्रमुख कारण रहेको उनको बुझाइ छ । सरकारी विद्यालयप्रतिको आकर्षण घट्नु पनि अर्को कारण रहेको उनले बताए ।
विद्यालयले भूकम्पपछि थोरबहुत सहयोग पाएकोमा उनलाई सन्तोष छ । तर भवनको साटो निर्माणाधीन जस्ताले बारेको कोठामा विद्यालय कहिलेसम्म बाँच्ला भन्ने ठूलो चिन्ता पनि छ । ‘राहतका नाममा शुरुमा जिल्ला शिक्षा कार्यालयबाट ५ ओटा पाल र सरकारबाट ६० हजार पायौं ।’ यसबाहेक सरकारकै तर्फबाट विद्यार्थीको लुगा र ब्याग आदि सामग्रीका लागि सत्र हजार पनि प्राप्त भएको प्राध्यापक थापाले भने । सहयोग रकमबाट विद्यालयको सानो चौरमा टेम्पररी लर्निङ सेन्टर नाम दिइएको जस्ताले बारेको चार ओटा कोठा निर्माण कार्य अन्तिम चरणमा पुगेको छ । ‘यो सेन्टरको काम सकिएपछि बल्ल वास्तविक कक्षा शुरु हुन्छ ।’ दैनिक कौशलटारबाट धाउने शिक्षिका नानु अर्यालले भनिन् । अहिले ठूलो स्टोर रुममा सबै विद्यार्थीलाई पढाउनु पर्दा एकले अर्काको पढाइमा बाधा पुर्याइरहेको छ ।’
त्यही ठूलो कोठामा ७ जना बालबालिकाका लागि सञ्चालित बाल विकास केन्द्र (बाविके) पनि छ । बाविकेको अर्थ खोल्दै यसकी सञ्चालक राजेश्वरी देउजाले भनिन् ‘शहरतिर हुने मन्टेसरी त सुन्नु भएकै होला, ठ्याक्कै त्यस्तै हो यो केन्द्र पनि ।’ हाँस्दै बोलेकी उनले असन्तोष पनि पोखी हालिन् ‘तर हामीले चाहिँ बाल विकास केन्द्रको उद्देश्य विपरीत नर्सरी कक्षा सरह नानीहरूलाई एबिसिडी र कखग घोकाइरहेका छौं ।’ किन त ? ‘के गर्ने अभिभावकहरू बच्चाले केही सिकेन भन्छन्, होमवर्क दिनुपर्यो भन्दै धाको धायै गरे ।’ सेभ द चिल्ड्रेनको सिबिएसका माध्यमबाट एक वर्षदेखि सहयोग प्राप्त गर्दै आएको बाविकेमा ३ देखि ५ वर्ष समूहका नानीहरू छन् ।’ बाविकेमा भर्ना गरे पनि दलित समुदायका विद्यार्थीबाहेक अरुले कक्षा १ मा भर्ना गर्ने बेला धर्म ज्योतिमा नपढाइ अलि परको निजी स्कुलमा पढाउने गरेको धर्म ज्योतिमै पढेर त्यहीको शिक्षिका बन्न आइपुगेकी देउजाले बताइन् । बाबिकेमा अहिले ३ जना दलित, १ जना जनजाति र अरु बाहुन, क्षेत्री विद्यार्थी छन् । सहर बजारमा मन्टेसरी मोटो रकम कमाउने व्यवसायको रुपमा फस्टाए पनि सरकारी विद्यालयमा बाविकेले मान्यता पाइसकेको छैन । यसलाई विद्यालय संरचनाभित्र पार्न अहिले पनि आन्दोलन भइरहेको छ ।
एक त सरकारी प्राथमिक विद्यालय, उसमाथि हेलाहोचो सहनु पर्ने समुदायको बाहुल्य भएको बस्ती । पींधमा पारिएका जात वा समुदायको बाहुल्य भए पनि विद्यालय अग्लो ठाउँमा छ । बस्ती पातलो छ । धेरै दलित विद्यार्थीको घर पनि विद्यालयजस्तै भत्किएको—चर्किएको छ । केही सुबिधा पक्कै पाएका छन् विद्यार्थीले । विद्यालय पुग्न बढीमा १० मिनेट मात्र हिँड्नु पर्छ । समाजमा भेदभाव भए पनि विद्यालयमा विभेद छैन । विभिन्न संस्थाबाट प्राप्त सहयोगका कारण विद्यालयले टिफिन र स्टेसनरी सामग्रीको जोहो गरिदिएको छ । २०६२ सालपछि भर्ना पुरै निःशुल्क भएको छ ।
बिहान १० बजे देखि ३ बजेसम्म सञ्चालन हुने विद्यालयको शुक्रबारको दिन अतिरिक्त क्रियाकलापका लागि छुट्याइएको छ । कथा, कविता वाचन गर्ने, चित्र बनाउने र नाँच गान गर्ने भएकोले विद्यार्थीहरू शुक्रबार कहिले आउँछ भनेर कुरिहन्छन् । कतिलाई त हप्ताको ६ दिन नै शुक्रबार होस् भन्ने लाग्दो हो ! प्रत्येक कक्षाका विद्यार्थीले अतिरिक्त क्रियाकलापका लागि एउटा कक्षा बराबरको चालीस मिनेट समय पाउँछन् । शुक्रबारबाहेक चाँडपर्वको समयमा विशेष कार्यक्रम पनि हुने गरेको छ । दलित समुदायका नानीहरू गाउने बजाउनेमा अगाडि रहेको सबै शिक्षकहरूको मूल्यांकन छ । तर भूकम्पले स्पिकर नै बिगारिदिएकाले नियमित गाउँदै आएको राष्ट्रगानसमेत बन्द छ । स्टोर रुममा सरुवा भएपछि त बत्तीको सुबिधा पनि छैन ।
पुगनपुग तीन दशक लामो प्रधानाध्यापकको अभिभारा बोकेका थापा त्यसबेला र अहिलेको शैक्षिक अवस्थाको तुलना यसरी गर्छन् ‘पहिला घोकन्ते विद्याको समय थियो, अहिले बालमैत्री वातावरण छ ।’ आफूले कहिलेकाहीँबाहेक हात नछोडे पनि एक जना शिक्षक विद्यार्थीलाई पिटेकै कारण कारवाहीमा परेको स्मरण गरे । ‘पहिलेका विद्यार्थी डराउँथे, अहिलेका मायाले पुल्पिलिएका छन् ।’ सायद डरकै कारण पुराना विद्यार्थी अनुशासित भएको उनको अनुभव छ । ‘पुरानाले बाटोमा देख्ने बित्तिकै नमस्ते गर्छन्, नयाँ विद्यार्थी तर्केर हिँड्छन् ।’ उनको भोगाई ।
प्राथमिक तहको पढाइ सकेपछि यस गाउँका विद्यार्थी कक्षा ६ मा पढ्न करिब आधा एक घण्टा हिँड्नु पर्छ । धर्म ज्योतिबाट प्राथमिक तह सकेका विद्यार्थीमा हालसम्म दुई सय जतिले एसएलसी सकाइ सके । धर्म ज्योतिबाट प्राथमिक तह सकेका दलित समुदायका विद्यार्थीमध्ये हालसम्म बढीमा २० जना दलित विद्यार्थीले मात्र उच्चमाध्यमिक तह पुरा गरेका छन् । स्नातक पढ्ने एक मात्र विद्यार्थी छिन् । प्रधानाध्यापक थापाका अनुसार, जति जति विद्यालय चढ्दै जान्छन् उति उति दलित विद्यार्थीको संख्या घट्दै जान्छ । मार्टिन चौतारीलगायत विभिन्न संस्था र सरकारी निकायबाट भएका अनुसन्धानले समेत उच्चशिक्षामा दलित समुदायको सबैभन्दा कम उपस्थिति रहेको तथ्यांक देखाएको छ ।
उच्चशिक्षामा विद्यमान दलित विद्यार्थीको न्युन सहभागीताबारे धर्म ज्योतिका शिक्षक टोली चिन्तित छन् । आफैंले पढाएका अन्य समुदायका धेरै विद्यार्थी सरकारी सेवामा प्रवेश गरेकोमा खुशी लागे पनि तिनमा दलित अनुहार नदेखिँदा दुःखी पनि छन् । अभिभावकसँग औपचारिक अनौपचारिक दुबै खालका भेटमा विद्यार्थीको पढाइलाई निरन्तरता दिन सल्लाह दिए पनि त्यसको असर नदेखिएका अंग्रेजी शिक्षक कमला ढकाल बताउँछिन् । यसबाहेक विद्यालयकै पठन स्तर सुधार्न विद्यालय प्रशासनले पछिल्लो सत्रमा तीन दिन सरकारी र तीन दिन निजी विद्यालयका पाठ्यक्रम पढाउने अभ्याससमेत गर्यो । तर परिणाम सुखद नआएपछि उनीहरुको उर्जा सेलाउँदै गएको छ ।
